ไม้เถาล้มลุก หรือไม้พุ่ม ใบเรียงเวียน เรียบหรือจักเป็นพู ช่อดอกแบบช่อกระจุก ส่วนมากออกตามซอกใบ กลีบเลี้ยง 5 กลีบ ติดทน ดอกรูปแตรหรือรูประฆัง ปลายจักตื้น ๆ 5 กลีบ หรือเกือบเรียบ มีแถบกลางกลีบชัดเจน เกสรเพศผู้ 5 อัน ส่วนมากขนาดไม่เท่ากัน จุดติดก้านชูอับเรณูกับหลอดกลีบมีขนหรือต่อม อับเรณูไม่บิดเวียน เรณูเป็นหนามละเอียด จานฐานดอกรูปวงแหวน รังไข่มี 2–4 ช่อง ก้านเกสรเพศเมียเรียวยาว ยอดเกสรจัก 2 พู เป็นตุ่ม เกสรเพศผู้และเพศเมียส่วนมากไม่ยื่นพ้นปากหลอดกลีบ ผลแห้งแตก ส่วนมากมี 4 หรือ 6 ซีก แต่ละซีกมีเมล็ดเดียว รูปสามเหลี่ยมหรือคล้ายครึ่งวงกลม

สกุล Ipomoea อยู่ภายใต้วงศ์ย่อย Convolvuloideae มีมากกว่า 500 ชนิด ส่วนมากพบในอเมริกาเขตร้อน ในไทยมีประมาณ 30 ชนิด รวมที่เป็นไม้ประดับ หลายชนิดมีสรรพคุณด้านสมุนไพร ชื่อสกุลมาจากภาษากรีก “ipos” หนอน หมายถึงเป็นพืชที่มีลำต้นเลื้อยเหมือนหนอน

ไม้เถาล้มลุกขึ้นในน้ำหรือพื้นดิน มีรากตามข้อ ลำต้นกลวง ใบรูปไข่ รูปขอบขนาน หรือรูปใบหอก ยาว 3.5–17 ซม. ปลายแหลมหรือแหลมยาว โคนตัด รูปหัวใจหรือเงี่ยงลูกศร ก้านใบยาว 3–14 ซม. ช่อดอกมี 1–5 ดอก ก้านช่อยาว 1.5–9 ซม. ใบประดับเป็นแผ่นเกล็ดขนาด 1–2 มม. ก้านดอกยาว 1.5–5 ซม. กลีบเลี้ยงเกลี้ยง คู่นอกรูปไข่แกมรูปขอบขนาน ยาว 7–8 มม. ปลายมนมีติ่งแหลม 3 กลีบในรูปไข่ ยาวประมาณ 8 มม. ดอกรูปแตร สีชมพู ม่วงอ่อน โคนด้านในมักมีสีเข้ม หรือดอกสีขาวล้วน ยาว 3.5–5 ซม. รังไข่เกลี้ยง ผลรูปไข่กว้าง เส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 1 ซม. เมล็ดมีขนสั้น

พบทั่วไปในเขตร้อนทั้งในอเมริกาใต้ แอฟริกา เอเชีย และออสเตรเลีย ขึ้นตามที่โล่ง ทุ่งนา แหล่งน้ำ ความสูงถึงประมาณ 400 เมตร มีความผันแปรสูงทั้งสีลำต้น ใบ และดอก มีชื่อเรียกต่างกันไป เช่น ผักบุ้งแดง ผักบุ้งหนอง ผักบุ้งนา ผักบุ้งไทย และผักบุ้งจีนซึ่งมีดอกสีขาว

ชื่อสามัญ  Swamp morning glory, Water spinach

ชื่ออื่น   กำจร (เงี้ยว-แม่ฮ่องสอน); ผักทอดยอด (ภาคกลาง); ผักบุ้ง, ผักบุ้งจีน, ผักบุ้งไทย (ทั่วไป); ผักบุ้งหนอง (กาฬสินธ์); โหนเดาะ (กะเหรี่ยง-แม่ฮ่องสอน)

ไม้เถาล้มลุกทอดเลื้อย ใบรูปกลมหรือรูปคล้ายไต ยาว 3.5–8 ซม. ปลายกลมหรือเว้าตื้น ๆ โคนเว้าลึกเป็นพู ปลายพูกลมหรือเว้าตื้น ๆ ปลายมักมีติ่งแหลม ก้านใบหนา ยาว 3–9 ซม. ช่อดอกมีหนึ่งหรือหลายดอก มักมีใบติดที่โคนช่อ ก้านช่อส่วนมากยาว 2–5.5 ซม. หรืออาจยาวได้ถึง 10 ซม. ใบประดับขนาดเล็ก ก้านดอกยาว 1.5–2.5 ซม. กลีบเลี้ยงรูปรีหรือรูปขอบขนาน ยาวไม่เท่ากัน ปลายมน เกลี้ยง กลีบคู่นอกยาว 5–6 มม. 3 กลีบในยาว 8–9 มม. ดอกรูปแตร สีม่วงอมแดง ยาว 5–6 ซม. รังไข่เกลี้ยง ผลกลม เส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 1.5 ซม. เมล็ดเกลี้ยง

พบในอเมริกาเขตร้อน แอฟริกา อินเดีย เวียดนาม และภูมิภาคมาเลเซีย ในไทยพบทางภาคตะวันออก ภาคตะวันออกเฉียงใต้ ภาคตะวันตกเฉียงใต้ และภาคใต้ ขึ้นตามที่โล่ง ความสูงระดับต่ำ ๆ ทั้งต้นมีพิษต่อสัตว์เลี้ยง

ชื่อพ้อง  Convolvulus asarifolius Desr.

ชื่ออื่น   ผักบุ้งขัน (ชลบุรี); ผักบุ้งขุน (ชุมพร); ผักบุ้งช้าง (กาญจนบุรี)

ไม้เถาล้มลุก ยาวได้ถึง 4 ม. ส่วนต่าง ๆ มีขนยาวสีขาว ใบรูปไข่กว้างเกือบกลม ยาว 5–15 ซม. ปลายแหลมยาว โคนรูปหัวใจกว้าง ก้านใบยาว 3–12 ซม. ก้านช่อยาว 2–14 ซม. ก้านดอกยาว 0.7–1.5 ซม. กลีบเลี้ยงยาวเท่า ๆ กัน ยาว 0.7–1 ซม. คู่นอกรูปขอบขนานปลายแหลม กลีบใน 3 กลีบกว้างกว่าเล็กน้อย ปลายแหลมมน ดอกรูปแตร สีชมพู โคนด้านในมีสีเข้ม ยาว 4–5 ซม. แถบกลางกลีบด้านนอกมีขนคล้ายไหม รังไข่เกลี้ยง ผลรูปกลม เส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 1.2 ซม. เมล็ดยาวประมาณ 6 มม. มีขนยาวสีขาว

พบในอเมริกาเขตร้อน แอฟริกา มาดากัสการ์ บังกลาเทศ อินเดีย เวียดนาม อินโดนีเซีย และฟิลิปปินส์ ในไทยพบกระจายห่าง ๆ ทางภาคใต้ ขึ้นตามที่โล่งใกล้แหล่งน้ำ ความสูงระดับต่ำ ๆ

ไม้ล้มลุก ทอดเลื้อยยาวได้ถึง 30 ม. มีรากตามข้อ ใบรูปรี รูปไข่ รูปคล้ายไต รูปหัวใจ หรือรูปขอบขนาน ยาว 3.5–9 ซม. ปลายกลม เว้าตื้น หรือแฉกลึก โคนรูปลิ่มกว้าง ตัด หรือเว้าตื้น แผ่นใบหนา ด้านล่างมีต่อม 2 ต่อม ก้านใบยาว 2–10 ซม. ก้านช่อดอกยาว 4–14 ซม. ใบประดับรูปสามเหลี่ยม ยาวประมาณ 3 มม. ร่วงเร็ว ก้านดอกยาว 2–2.5 ซม. กลีบเลี้ยงกลีบคู่นอกรูปรีหรือรูปไข่ ยาว 5–8 มม. กลีบใน 3 กลีบ เกือบกลม เว้า ยาว 0.7–1 ซม. ดอกรูปแตร สีม่วง แถบและโคนด้านในมีสีเข้ม ยาว 4–5 ซม. รังไข่เกลี้ยง ผลกลม เส้นผ่านศูนย์กลาง 1–1.7 ซม. เมล็ดเส้นผ่านศูนย์กลาง 7–8 มม. สีดำ มีขนสีน้ำตาลหนาแน่น

ชื่อพ้อง  Convolvulus pes-caprae L.

ชื่อสามัญ  Beach morning glory, Goat’s foot

ชื่ออื่น   ผักบุ้งขน (ตราด); ผักบุ้งทะเล (ภาคกลาง); ละบูเลาห์ (มาเลย์-นราธิวาส)

ไม้ล้มลุก ทอดเลื้อยยาวได้ถึง 5 ม. มีรากตามข้อ ใบรูปไข่ รูปขอบขนาน หรือรูปใบหอก บางครั้งมี 3–5 แฉก ยาว 1.5–3 ซม. ปลายมน เว้าตื้น หรือแฉกลึก โคนตัดหรือเว้าตื้น ๆ แผ่นใบหนา ก้านใบยาวได้ถึง 4 ซม. ช่อดอกมี 1–3 ดอก ก้านช่อยาวได้ถึง 2 ซม. ใบประดับรูปสามเหลี่ยม ยาวประมาณ 2 มม. ก้านดอกยาวได้ถึง 1.5 ซม. กลีบเลี้ยงรูปขอบขนาน คู่นอกยาว 0.7–1 ซม. กลีบใน 3 กลีบ ยาวประมาณ 1.5 ซม. ดอกรูปแตร สีขาว หลอดกลีบสีเหลืองอ่อน หรือมีสีแดงเข้มที่ปากหลอด รังไข่เกลี้ยง ผลกลม เส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 1 ซม. เมล็ดขนาดประมาณ 8 มม. มีขนสั้นนุ่ม ขอบมีขนยาว

พบตามชายทะเลทั่วไปในเขตร้อน ขึ้นตามชายหาดและเนินทราย ความสูงถึงประมาณ 100 เมตร แต่จำนวนประชากรไม่หนาแน่นเหมือนผักบุ้งทะเล

ชื่อพ้อง  Convolvulus imperati Vahl

ไม้พุ่ม สูง 2–5 ม. กิ่งมีช่องอากาศ มีขนละเอียดตามกิ่งอ่อน แผ่นใบ ก้านใบ และกลีบเลี้ยงด้านนอก ใบรูปไข่กว้างหรือแกมรูปขอบขนาน ยาว 6–25 ซม. ปลายแหลมยาว มีติ่งเรียวแหลม โคนรูปหัวใจหรือตัด ก้านใบยาว 2.5–15 ซม. ดอกจำนวนมาก ก้านช่อยาว 5–10 ซม. ใบประดับรูปไข่ขนาดเล็ก ร่วงเร็ว ก้านดอกยาว 1–1.5 ซม. กลีบเลี้ยงรูปไข่กว้าง ยาวเท่า ๆ กัน หรือ 3 กลีบในยาวกว่าเล็กน้อย ยาว 5–6 มม. ดอกรูปแตร สีชมพูหรืออมม่วงอ่อน โคนด้านในมีสีเข้ม ยาว 7–9 ซม. หลอดกลีบดอกด้านนอกและแถบกลางกลีบมีนวลแป้ง รังไข่มีขนละเอียด ผลรูปไข่ ยาว 1.5–2 ซม. ปลายเป็นติ่งแหลม เมล็ดขนาดประมาณ 1 ซม. มีขนยาวคล้ายไหมสีน้ำตาลหนาแน่น

มีถิ่นกำเนิดในอเมริกาเขตร้อน เป็นไม้ประดับทั่วไปในเขตร้อน รากและน้ำยางเป็นยาระบาย แต่อาจเป็นพิษโดยเฉพาะต่อสัตว์เลี้ยง

ชื่อสามัญ  Bush morning glory, Pink morning glory

ชื่ออื่น   ผักบุ้งต้น (เชียงใหม่); ผักบุ้งฝรั่ง, ผักบุ้งรั้ว (กรุงเทพฯ)

ไม้เถาล้มลุก ยาวได้ถึง 10 ม. ส่วนต่าง ๆ เกลี้ยง ใบรูปไข่กว้างเกือบกลม ยาว 6–14 ซม. ปลายแหลมยาว มีติ่งแหลม โคนรูปหัวใจ แผ่นใบบาง ก้านใบสีม่วง ยาว 4.5–9 ซม. ช่อดอกมี 1–3 ดอก ก้านดอกยาว 1–6 ซม. ปลายก้านหนา กลีบเลี้ยงขอบบาง กลีบคู่นอกรูปรีหรือรูปไข่ ปลายมน ยาว 1.5–2 ซม. กลีบใน 3 กลีบ รูปรีปลายแหลม ยาว 1.7–2.6 ซม. ดอกรูปแตร สีชมพูอมม่วง โคนด้านในมีสีเข้ม ยาว 6–7.7 ซม. รังไข่เกลี้ยง ผลรูปไข่ ยาวประมาณ 2 ซม. เมล็ดยาว 7–8 มม. ด้านข้างมีขนกำมะหยี่สีน้ำตาล สันมีขนสีเหลืองยาวประมาณ 1 ซม.

พบที่จีนตอนใต้ และพม่า ในไทยพบกระจายห่าง ๆ ทางภาคเหนือที่พิษณุโลก และภาคตะวันตกเฉียงใต้ที่กาญจนบุรี เพชรบุรี ขึ้นตามชายป่า ความสูง 600–1250 เมตร

ไม้เถาล้มลุก ยาวได้ถึง 10 ม. มีหัวใต้ดิน ใบรูปฝ่ามือ กว้าง 7–22 ซม. ยาว 7–18 ซม. มี 5–7 แฉก แฉกลึกประมาณกึ่งหนึ่ง รูปรีหรือรูปใบหอก ก้านใบยาว 3–10 ซม. ก้านช่อดอกยาว 2–20 ซม. ก้านดอกหนา ยาว 1–1.2 ซม. กลีบเลี้ยงรูปรี ปลายมน ขนาดเท่า ๆ กัน หรือคู่นอกสั้นกว่าเล็กน้อย ยาว 0.7–1.2 ซม. ดอกรูปลำโพง สีชมพูหรือม่วงแดง ยาว 5–6 ซม. รังไข่เกลี้ยง ผลรูปไข่ ยาว 1.2–1.4 ซม. เมล็ดขนาดประมาณ 6 มม. สีน้ำตาลเข้ม มีขนนุ่มคล้ายไหมและขนยาว

พบที่ศรีลังกา จีน พม่า ภูมิภาคอินโดจีนและมาเลเซีย นิวกินี และหมู่เกาะแปซิฟิก ในไทยพบทุกภาค ขึ้นตามที่โล่ง ชายป่า ความสูงถึงประมาณ 400 เมตร มีสรรพคุณด้านสมุนไพรหลายอย่าง ดอกหนาใช้ปรุงอาหารในจีน และอินเดีย

ชื่อสามัญ  Giant potato

ชื่ออื่น   บ้องเลน (นครพนม); ผักบุ้งรั้ว (กรุงเทพฯ); มันจระเข้ (นราธิวาส); มันหมู (ตราด); หูบีบอยอ (มาเลย์-นราธิวาส)

ไม้เถาล้มลุก ยาวได้ถึง 5 ม. มีเหง้า หูใบคล้ายใบ ใบรูปฝ่ามือ แฉกลึกถึงโคน 5 แฉก รูปรี รูปไข่ หรือแกมรูปใบหอก ยาว 2.5–5 ซม. แฉกกลางขนาดใหญ่กว่าแฉกข้าง ก้านใบยาว 2–8 ซม. ก้านช่อดอกยาว 2–8 ซม. ก้านดอกยาว 0.5–2 ซม. กลีบเลี้ยงขยายในผล ขนาดไม่เท่ากัน ยาว 4–9 มม. ดอกรูปลำโพง สีม่วงอมชมพู หรือม่วงแดง โคนด้านในมักมีสีเข้ม ยาว 2.5–7 ซม. รังไข่เกลี้ยง ผลกลม ๆ เส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 1 ซม. เมล็ดขนาดประมาณ 5 มม. สีดำ มีขนสั้นนุ่มหนาแน่น ขอบมีขนยาว

พบในอเมริกาใต้ แอฟริกา เอเชีย และหมู่เกาะแปซิฟิก ขึ้นเป็นวัชพืช ความสูงถึงประมาณ 1000 เมตร

ชื่อสามัญ  Messina creeper, Railway creeper