ขมิ้นฤาษี (Tinomiscium petiolare Hook.f. & Thomson )

ไม้เถาเนื้อแข็งขนาดใหญ่ แยกเพศต่างต้น น้ำยางสีขาว กิ่งอ่อนมีริ้วและขนสั้นนุ่มหนาแน่น ใบเรียงเวียน รูปรีหรือรูปไข่ ยาว 10–30 ซม. ปลายแหลมยาว โคนมน กลม หรือเว้าตื้น แผ่นใบมีริ้วละเอียดด้านบน เส้นโคนใบข้างละ 1–2 เส้น ก้านใบยาว 6–20 ซม. ช่อดอกแบบช่อกระจะออกหนาแน่นตามกิ่งหรือลำต้น ยาว 5–35 ซม. มีขนสั้นนุ่ม ดอกเพศผู้ก้านดอกยาว 2.5–5 มม. กลีบเลี้ยง 9 กลีบ เรียง 3 วง วงนอกขนาดเล็ก วงในรูปรี ยาว 4–5 มม. พับงอกลับ กลีบดอก 6 กลีบ รูปรี ยาว 2.5–3.5 มม. เกสรเพศผู้ 6 อัน สั้นกว่ากลีบดอก แกนอับเรณูหนา เป็นหมันในดอกเพศเมีย รูปแถบ ดอกเพศเมียคล้ายดอกเพศผู้ มี 3 คาร์เพล แยกกัน ยอดเกสรจักหลายพูสั้น ๆ เป็นหมันในดอกเพศผู้ ผลผนังชั้นในแข็ง มี 3 ผลย่อย รูปรี ยาวได้ถึง 4 ซม. ติดบนแกนหนา (carpophore) สีเขียวเป็นมันวาว แก่สีขาวหรือเหลือง ผนังชั้นในย่น ยาว 2–2.5 ซม. มีเมล็ดเดียว แบน

พบที่จีนตอนใต้ พม่า เวียดนาม คาบสมุทรมลายู และนิวกินี ในไทยพบทางภาคเหนือกระจายลงทางภาคใต้ ขึ้นตามป่าดิบแล้ง ป่าดิบชื้น และป่าดิบเขา ความสูงถึงประมาณ 1300 เมตร น้ำยางใช้ทาแก้ปวดข้อ กล้ามเนื้อ ผลใช้เบื่อปลา

สกุล Tinomiscium Miers ex Hook.f. & Thomson อาจมีเพียงชนิดเดียว หรือมีได้ถึง 7 ชนิด พบเฉพาะในเอเชียเขตร้อน ชื่อสกุลมาจากภาษาละติน “tinus” พืช และภาษากรีก “mischos” ลำต้น หมายถึงพืชที่ออกดอกตามลำต้น

ชื่ออื่น: ขมิ้นฤๅษี, เครือแหม (หนองคาย); ปลาร้าห่อทอง (ภาคกลาง); ย่านตองขาว (ตรัง)

ขมิ้นฤๅษี: ไม้เถาเนื้อแข็งขนาดใหญ่ ช่อดอกแบบช่อกระจะออกหนาแน่นตามลำต้น ผลมี 3 ผลย่อย ผลอ่อนสีเขียว เป็นมันวาว (ภาพ: Martin van de Bult)